Thơ Phan Thị Vàng Anh

NGHỆ THUẬT CỦA ĐƠN GIẢN

(Đọc Gửi VB của Phan Thị Vàng Anh, Nxb Hội Nhà văn, 2006)

                                                                                                 Lê Hồ Quang

Như chính những hình ảnh minh hoạ trên trang bìa, Gửi VB là những nhát cắt hình ảnh gọn gàng và bé nhỏ, từ một góc nhìn rất gần, găm lại trong trí nhớ những ấn tượng tươi tắn, giản dị. Tập thơ thể hiện một nỗ lực đơn giản hóa đến tối đa. Từ cái tên chung của cả tập lẫn từng tên bài đều hết sức ngắn gọn và giản lược: Gửi VB, Công chức, Về nhà, Ốm, Ngủ...; thậm chí có khi như một sự ngẫu nhiên, tuỳ hứng: Trước khi đi Hội An, Ngày thứ hai ở Hội An, Ngày thứ ba ở Hội An... Đề tài cũng hết sức đơn giản, chúng thường hướng về những sinh hoạt thường nhật của chính tác giả (và đó là lí do vì sao có người cho rằng tập thơ giống như những trang nhật kí xé rời). Trong mô tả, những chi tiết rườm rà, hoa mĩ luôn bị bóc đến tận lõi, để lộ sát vẻ hồn nhiên và chân thực của đời sống. Khi sử dụng những biện pháp mĩ từ hóa thông dụng của thơ ca, chẳng hạn so sánh, tác giả vẫn luôn “ưu tiên” cho những so sánh rất văn xuôi, như lời nói thường, ít nhiều suồng sã, chẳng hạn: Bên kia lần dạ đàn nỉ non/ Như ăn mày luẩn quẩn trước cửa nhà/ Muốn đuổi mà ngại ra (Ốm); Say la đà trở về nhà, sờ đến túi mới biết mất chìa khóa/ Bên góc miệng, không khác gì con chó, vẫn còn ngậm một cái tăm (Ngày thứ hai ở Hội An)...Tóm lại, dường như rất vắng bóng những kiểu cách “làm thơ” thường thấy trong Gửi VB!
Tuy nhiên, chính sự “kiểm soát” triệt để trong những buông thả cảm xúc đi cùng một lối viết có vẻ hết sức tự nhiên và dễ dàng, rất gần với lối viết của văn xuôi này đã đem lại cho tập thơ một vẻ đơn giản hiếm có. Đó là một sự đơn giản chủ động. Nó thể hiện ý thức tìm kiếm một không gian thơ riêng, dân chủ và cởi mở hơn và không quá bị câu thúc bởi những gò gẫm câu chữ hay sự áp đặt của những cứng nhắc kinh niên trong một số quan niệm về cái gọi là thơ ca. Bởi vì, như chính tác giả tự nhận, đấy mới chỉ là... Tập làm thơ! (dĩ nhiên, đấy chỉ là một cách nói).

Một trong những điểm nổi bật nhất của tập thơ là cách mô tả theo hướng “phát hiện lại” đời sống. Tác giả chỉ đề cập đến bằng một vài chi tiết, hình ảnh, thế nhưng đời sống hàng ngày (mà thói quen và cái nhìn một chiều đã làm trở nên khô cứng, tẻ nhạt và đơn điệu) bỗng hiện ra trước con người với những vẻ đẹp đầy hồn nhiên và không ít thi vị. Những chi tiết, hình ảnh thơ trong Gửi VB thường ngắn gọn, đơn giản, nhưng có khả năng găm vào người đọc nhiều ngỡ ngàng, chẳng hạn: Hoa lít nhít lẫn vào trong cỏ/ Muốn ngửi/ lại ngại mũi dính đất/ Hơi rừng như mật/ như kẹo the/ như góc phố thuốc bắc (Trong Cúc Phương); hoặc chẳng hạn: Ba cái bình hoa/ Bát Tràng/ Nung ẩu/ Hình như đất còn/ giãy giụa (Danh sách chuyển nhà)... Sự quan sát sắc sảo và tinh tế ấy dường như là một khả năng tự nhiên của người viết. Nó gắn liền với thói quen nhìn ngắm thế giới trong một tinh thần phân tích tỉnh táo, do vậy mà ở những rung cảm bất ngờ, hồn nhiên nhất cũng luôn hàm chứa những cắt nghĩa, lí giải nào đó (và cả những điều này cũng thường được nhà thơ nói ra một cách hết sức tự nhiên). Bức tranh đời sống, qua cái nhìn của nhà thơ, bao giờ cũng chi tiết, cụ thể và rành rõ, thậm chí rành rõ đến ráo riết:

- Cửa chính

Không phải lúc nào cũng mở

Không phải lúc nào cũng mở bốn cánh

Thường thì một cánh

Đủ lách mình vào ra

                                           (Sơ đồ nhà mẹ)

- Bốn người phụ nữ chèo hai con thuyền ra Cửa Đại

Bốn cái nón lá, bốn cái áo cháo lòng, nói những lời líu ríu khó nghe

Khói thuốc lá người ngồi đầu mũi phun ra bay luẩn quẩn

                                           (Ngày thứ hai ở Hội An)

Đối với những ai thường nghĩ thơ là thế giới của hư ảo, mơ mộng, sự mô tả nhiều khi quá rạch ròi ấy có thể khiến thơ ca đánh mất đi tính thơ của nó. Nhưng từ một góc độ khác, tư duy mang đậm tinh thần phân tích ấy sẽ tạo nên (chí ít là cho chính nhà thơ) một cái nhìn hiện thực không xuôi chiều và dễ dãi, đem lại cho quá trình nhận thức và tự nhận thức một chiều sâu mới.

Sự phân tích tỉnh táo như một nhu cầu tinh thần thường trực ấy rồi đây sẽ trở thành một công cụ “giải phẫu” nội tâm cá nhân tự nhiên. Trong Gửi VB, đi cùng những chi tiết quan sát đầy ắp sự tinh tế và sắc sảo còn là sự tự mô tả, tự phân tích.

Không ngẫu nhiên mà tác giả nhắc nhiều đến những cảm giác vu vơ, thoáng qua và như là không đâu của chính mình. Đó là cái cảm giác ngỡ ngàng trước một buổi sáng quá lặng lẽ và hiếm hoi trong đời sống ồn ào phố xá: Dậy sớm/ Từ lúc bốn giờ sáng/ Nhạc mở thế nào cũng là to... (Để được đi xa thì...); là cái cảm giác bồn chồn, lo sợ khi “đường ra Nội Bài ngang qua những ruộng bắp/ Lá ngày đông còn lưa thưa” (Gửi VB); là cái cảm giác “thắt cả lòng” khi đứng giữa đêm phố cổ Hội An vì “Lúc đi, đóng cửa đã không bật đèn”... Thực chất, đó không chỉ là những cảm giác về đời sống mà còn là cảm giác về sự sống, cảm giác về từng trạng thái sống. Chính những run rẩy như là thoáng qua, như là không đâu ấy đã cho con người nhận ra sự tồn tại thật sự của chính mình.

Tác giả là người nhạy cảm. Nhưng không chỉ thế. Đấy dường như còn là người biết “sống đầy” trong từng khoảng khắc và do đó mà vừa có khả năng thích ứng nhanh nhạy với nhịp sống hiện đại, vừa có thể tỉnh táo tách ra khỏi những xô bồ, hỗn tạp cộng đồng để lắng đọng từng chút vu vơ trong trẻo trong một môi trường sống đang có nhiều nguy cơ ô nhiễm bởi sự thực dụng và nhàm tẻ.

Trong Gửi VB, rất ít những cao giọng khái quát, triết lí mà nhiều hơn là những trạng thái cảm giác, cảm xúc tản mạn, nhiều khi như không mấy ăn nhập với nhau. Trong mỗi bài thơ, ngay cả những bài có kết cấu tương đối chặt chẽ như Ngày thứ ba ở Hội An, Gửi VB, Đã đến Huyền Mi. Bình an, Hành trình của cây... cũng có cái gì đó như là sự buông lơi, dang dở, chưa hoàn kết. Nhưng phải chăng đó chính là một cách diễn tả không thể khác về trạng thái hiện tại của đời sống, về cái đang diễn ra, đang chảy trôi, đang dang dở? Cũng rất ít gặp các đại từ xưng hô, nhất là đại từ xưng hô ngôi thứ nhất trong tập thơ (bài Cơ thể tôi ngày chủ nhật là một ví dụ hiếm hoi). Nhưng có lẽ vì thế mà Gửi VB đem lại cảm nhận tác giả đang viết cho mình, những câu thơ như những dòng tự sự phơi lộ những cảm giác nội tâm vừa chân thành, mềm yếu, vừa cứng cỏi, lại thoáng chút giễu cợt (vì đang nhìn chính sự mềm yếu ấy bằng một con mắt khác, con mắt phân tích, cắt nghĩa) và cũng vì vậy, nó thẳng thắn và thành thật đến “thắt cả lòng”.

Các bài thơ cũng không thuần giọng. Trong Danh sách chuyển nhà, sau một loạt tính đếm, liệt kê rành mạch, mạch thơ có chút chùng lại với hình ảnh những bình hoa Bát Tràng nung ẩu “Hình như đất còn/ giãy giụa”, để rồi sau đó lại chuyển giọng với sắc thái bông lơn, giễu cợt:

Từ ngoài đếm vào

Từ trái đếm ra

Ngày nào

cũng thế

đếm

vào

Rồi lại

đếm

ra...

Thật ra, đó không chỉ là sự thay đổi giọng điệu mà còn là sự thay đổi trong điểm nhìn và góc độ trữ tình: vừa là chính mình để giãi bày, thổ lộ, vừa tách ra và đứng cao hơn bản thân để tự phân tích, lí giải. Cũng là sự duy lí, nhưng nếu các nhà lãng mạn chủ nghĩa thường đề cao cái tôi lên thành thái quá thì ở đây, khi khái quát về bản thân trong những hành động vừa tẩn mẩn vừa có chút... vô nghĩa, tác giả đã xác lập một cái nhìn nhẹ nhõm, rắn rỏi và tỉnh táo hơn nhiều. Cái cười tự giễu cợt ấy đã hóa giải sắc thái bi kịch mà một cảnh ngộ tương tự có thể đem lại.

Tuy nhiên, khi “giải phẫu” chính tâm hồn mình, sự rắn rỏi và tỉnh táo ấy nhiều khi cũng không thể hóa giải được nỗi buồn. Con người ấy có thể tự phân tích, tự lí giải và hiểu chính bản thân (và từ đó mà hiểu người khác) một cách tường tận, rành rõ hơn bất kì ai khác, nhưng không vì thế mà khác đi, không vì thế mà không phải và không thể là mình. Hình như chốt điểm là ở đấy. Những nghịch lí trong trạng thái tinh thần và sự vận động, giãn nở, sinh sôi đầy phức tạp của dòng chảy tâm trạng có thể thấy rõ trong bài Đã đến Huyền Mi. Bình an. Đây là bài tôi thích nhất trong toàn tập bởi giọng điệu vừa tự chủ vừa rối bời của nó. Xin được chép ra đây toàn văn bài thơ.

Đã đến Huyền Mi. Bình an

đã bỏ va li vào tủ

và mắc quần áo lên

đã thử các công tắc đèn

chọn một màu vàng ấm nhất

đã xin lễ tân phích nước

pha bình trà cúc hăng hăng

đã vùi mình vào trong chăn

nghe tiếng còi tàu đang tới

u u

âm âm

rầm rập

rầm rầm

xa dần

xa dần

rồi

mất

đã mở tung cửa và tắt

đèn cởi áo nhìn xuống đường

đối diện có anh thợ khóa

một giờ sáng còn ăn cơm

hai giờ xe ôm buồn bã

ba giờ xung quanh ngủ cả

đóng băng cả những ánh đèn

ngày mai sẽ viết thư thêm

Giờ nằm im và ngửa cổ

cho đầu thõng xuống cạnh giường

để phòng nước mắt có chảy

chầm chậm

ngược dòng

mà

tuôn.

Từ một góc độ nào đó, có thể nói Gửi VB đơn giản trong chính sự phức tạp của nó. Trong Tập làm thơ, bài thơ đứng cuối tập với một tiêu đề có thể gợi cho người đọc liên tưởng tới bao vấn đề to tát, quan trọng về thơ ca, về sự sáng tạo, về tâm niệm của nhà thơ v.v và v.v, giọng thơ vẫn thản nhiên tưng tửng đùa giễu:

Tôi có tài, tôi có tài, tôi có tài

Chẳng bao giờ đến mức “tai một vần”.

Đã cố cầu kì hết những dòng trên, giờ thì buồn ngủ

Nhai cái kẹo lạc dính hai hàm răng chẳng muốn

mở miệng ngáp một lần.

Ai đó có thể nghĩ rằng đấy là một cách ứng xử không nghiêm túc với thơ ca. Nhưng tại sao chúng ta lại không thể nghĩ rằng đấy là một sự lựa chọn có ý thức của người viết? Thơ ca có nhiều con đường để tồn tại và đơn giản, hiểu theo nghĩa là sự tiết chế cao độ những dãi dề cảm xúc và những bóng bẩy, du dương sáo ngữ, để có thể diễn tả tiếng nói nội tâm một cách thẳng thắn, công khai và thành thực, thì tại sao không? Và cho dù ngay cả khi người viết không chủ ý, văn bản đã hiện diện như một hiện tượng khách quan, một tiếng nói tự thân. Đằng sau những tưng tửng đùa giễu trên phải đâu chúng ta không thể “đọc” thấy quan niệm riêng của nhà thơ về việc xác lập một cái nhìn và một thái độ ứng xử mang tính bình đẳng, cởi mở và dân chủ hơn đối với thơ ca, với nghệ thuật nói chung? Dĩ nhiên, từ văn bản đến tác phẩm là cả một khoảng cách và việc đọc như thế nào luôn là một vấn đề phức tạp. Nhưng nếu thơ ca có nhiều cách viết thì người đọc cũng có nhiều con đường để tiếp nhận. Với tôi, Gửi VB không đơn thuần nói về sự đơn giản của đời sống hay sáng tạo. Nó nói/ sáng tạo bằng chính sự đơn giản. Nó là nghệ thuật của đơn giản.

                                                     Vinh, 10/2007