Đây mùa thu tới - Xuân Diệu

MÙA THU CÒN LÀ MỘT BIỂU TƯỢNG THỜI GIAN 

TRONG CON MẮT XUÂN DIỆU
                         
                                                                     Lê Hồ Quang                                                                                          

Tôi nghĩ, chúng ta - những độc giả trung thành của Xuân Diệu, sẽ không phản đối cái ý kiến cho rằng Đây mùa thu tới là một trong số những bài thơ thu đặc sắc của tác giả nói riêng, thơ ca Việt Nam nói chung. Tác phẩm này cũng sử dụng nhiều những thi liệu vốn rất có sẵn trong thơ ca cổ điển như liễu, hoa lá, trăng, mây, bến đò … nhưng tất cả những hình ảnh chi tiết đó đều được cá biệt hoá qua con mắt “non tơ, biếc rờn, ngơ ngác” của Xuân Diệu. Nếu không, nó làm sao thoát khỏi tình trạng bị “trùm bóng" bởi những Thu ca (Paul Verlaine), Thu hứng (Đỗ Phủ) hay Thu điếu, Thu vịnh, Thu ẩm (Nguyễn Khuyến)…? Và nếu không, làm sao nó có được vị trí trong chương trình sách giáo khoa phổ thông hiện hành? Giá trị của bài thơ là điều không phải bàn cãi nhiều. Tuy nhiên khi tham khảo phần hướng dẫn dạy tác phẩm này trong Sách giáo viên (SGV - Văn học 11, tập 1), có một số ý kiến mà người soạn nêu ra khiến cá nhân tôi không khỏi băn khoăn.Vì vậy tôi muốn được trao đổi cùng soạn giả và các bạn một vài suy nghĩ, với mục đích không nằm ngoài việc nhằm góp phần xây dựng một cách hiểu thấu đáo hơn cho học sinh về bài thơ rất được yêu mến này.
Trong hướng dẫn dạy Đây mùa thu tới, mục II, phần nội dung và phương pháp lên lớp, ngay ý đầu tiên người soạn đã khẳng định “về cảm hứng cũng như ý tứ, bài thơ này dường như không có gì mới lạ, sáng tạo”. Nói “dường như" có nghĩa là tưởng như thế thôi, kì thực không phải, kì thực là rất mới mẻ, sáng tạo. Nhưng cả một đoạn dài tiếp theo tác giả chỉ mải đưa ra một loạt dẫn chứng về sự trùng lặp của đề tài, hình ảnh, mà quên đi một việc hết sức cần thiết, đó là phải khẳng định giá trị thực chất của bài thơ này. Vì vậy kết luận nêu lên trong phần cuối ý không khỏi đem lại cảm giác đột ngột: "Tuy nhiên, nếu ta nhận xét bài “Đây mùa thu tới” của Xuân Diệu cũng chỉ là một bài thơ thu hay, như những bài thơ thu khác thì ta mới chú ý đến mặt nổi của bài thơ”. Người đọc nên hiểu như thế nào đây? Bài thơ này là “hay” hay “dở”, đầy sáng tạo hay chỉ là sự lặp lại? Lối diễn đạt này khiến cho những ai muốn qua SGV để tìm hiểu và định giá bài thơ không khỏi lúng túng. Đặc biệt ở đây tác giả có nhắc đến “mặt nổi" của bài Đây mùa thu tới - chắc không ngoài mục đích nhấn mạnh “mặt chìm"- vậy đâu là “mặt chìm” đáng lưu ý của nó? Dù không nói rõ, song trong mục II, sau khi đã nêu lên những nhận định trên, tác giả có đưa ra bốn điểm định hướng phân tích. Xin  tóm lược lại như sau:

-“Xuân Diệu đã nhiều lần đưa thu vào thơ: có thu buồn (…) có thu vui, rất vui (…). Mùa thu trong “ Đây mùa thu tới” thì quá thê lương”.

-“Khi đọc bài thơ thì phải xem xét kỹ cái cảm hứng của nhà thơ (…) trong “Đây mùa thu tới”, Xuân Diệu nhìn theo góc độ mùa thu đã tới và sẽ sang mùa đông (…) Do đó cảnh vật (…) bị nhuộm một màu sắc thê lương quá  đậm”.

-“Với bài “Đây mùa thu tới” chủ yếu hướng dẫn cho học sinh tìm hiểu phân tích những từ ngữ, những hình ảnh gây ấn tượng mạnh mẽ(…), những bức tranh rất gợi cảm (…) những cách nhân hoá độc đáo”.

-“Bộ tranh liên hoàn về mùa thu Việt Nam của Xuân Diệu thật kì thú hấp dẫn. Bài thơ làm cho người đọc yêu mến cảnh vật đất nước”.

Có thể thấy rằng, việc phân tích ở đây chủ yếu xoay quanh nội dung bức tranh thu được mô tả trong tác phẩm. Vì xuất phát từ những định hướng này, nên trong phần hướng dẫn học bài của sách giáo khoa (Văn học 11, tập 1), các câu hỏi phần lớn tập trung vào các biện pháp tu từ với các thủ pháp nhân hoá, láy âm… Cho nên kết quả phân tích Đây mùa thu tới  nếu không sa vào tình trạng tản mạn vụn vặt thì e rằng rốt cục cũng chỉ dẫn đến kết luận về một “mùa thu Việt Nam… thật kì thú , hấp dẫn,… làm cho người đọc yêu mến cảnh vật của đất nước” như đã nêu ở trên! Đó là một “phần chìm” mà tôi nghĩ không mấy khác với phần nổi trên bề mặt của chính nó, cũng như  của nhiều bài thơ thu khác.

Quả thực, Đây mùa thu tới hấp dẫn người đọc trước hết là ở bức tranh thu rất buồn, nhưng cũng rất gợi cảm. Đây cũng là một nét đặc trưng của mùa thu, và cả những vần thơ viết về nó chứ không chỉ riêng có trong những câu thơ này của Xuân Diệu. Tuy vậy, mùa thu ở đây không chỉ là mục đích, mà còn là phương tiện để nhà thơ trình bày một cách nhìn nhận của ông về thế giới. Không phải ngẫu nhiên mà thiên nhiên trong bài thơ được mô tả trong sự vận động liên tục: nhịp đi của thiên nhiên cũng là nhịp chảy trôi của thời gian. Tôi nghĩ rằng điểm làm nên sự khác biệt giữa Đây mùa thu tới với những bức tranh thu đẹp và buồn khác, chính là đây.

Thời gian là một nỗi ám ảnh thường trực trong tâm hồn Xuân Diệu. Với ông, thời gian đưa đến tuổi trẻ, tình yêu và sự trưởng thành của con người, song chính nó sẽ lấy lại tất cả, thậm chí còn nhiều hơn so vói những gì mà nó có thể đem đến. Cũng giống như Ch. Baudelaire – người cha của trường phái thơ Tượng trưng Pháp thế kỷ XIX - khi ông này than thở: "Thời gian là kẻ thù linh lợi và ác độc, là bóng tối thù địch gậm nhấm con tim "[1], Xuân Diệu ý thức sâu sắc về sự chảy trôi nghiệt ngã của thời gian:

           - Xuân đang tới nghĩa là xuân đang qua

           Xuân còn non nghĩa là xuân sẽ già

           Mà xuân hết nghĩa là tôi cũng mất…

                                                           (Vội vàng)

           - Thong thả chiều vàng thong thả lại…

           Rồi đi … đêm xám tới dần dần

            Cứ thế mà bay cho đến hết

           Những ngày, những tháng , những mùa xuân

                                                           (Giờ tàn)

           - Mau lên chứ, vội vàng lên chứ

           Em em ơi tình non  đã già rồi

           Con chim hồng, cánh chim nhỏ của tôi

           Mau lên chứ thời gian không đứng đợi !

                                                        (Giục giã)

Ý niệm thời gian đã từng được Xuân Diệu “vật thể hoá” qua những hình ảnh như dòng nước (Nước không vội vàng/ Cũng không trễ tràng/ Nước trôi vô tình), ngọn gió (Vì chút mây đi theo làn vút gió/ Biết thế nào mà nói trước được em ơi)... Nhưng với Đây mùa thu tới, thời gian lại được tượng hình từ những vận động của thiên nhiên. Bài thơ là cái nhìn tổng thể về một cuộc chuyển mùa: có phút giao thời giữa mùa hạ và thu chùng chình trên "rặng liễu đìu hiu đứng chịu tang"; có khoảng khắc đầu tiên khi thu về với “áo mơ phai dệt lá vàng”. Từ vạch xuất phát ấy, hành trình mùa thu liên tục mở ra trong không gian với những mốc điểm mới: trong vườn nhỏ với "Hơn một loài hoa đã rụng cành”, giữa đất trời khi “rét mướt luồn trong gió”, và trong thẳm sâu tâm hồn con người với nỗi “buồn không nói”… Mùa thu được Xuân Diệu mô tả rất kỹ lưỡng: từ gần đến xa, từ hẹp đến rộng, trong chiều rộng lẫn bề sâu… Song điều đáng nói ở đây là mùa thu ấy được nhìn nhận như một quá trình diễn tiến không ngừng. Cái nhìn của nhà thơ vừa trải rộng để bao quát toàn bộ khung cảnh, vừa đi sâu vào mô tả sự việc, sự vật rất kĩ càng. Vài bông hoa rụng xuống, một chiếc lá đổi màu, chút rét mướt luồn trong gió…tất thảy đều không ra khỏi sự xem xét tỉ mẩn của ông. Nhưng đấy chỉ là sự tỉ mẩn của một nhà thơ chứ không phải của một nhà sinh vật học.  Bởi vậy mà sự vật hiện lên rất sống động, rất gợi cảm. "Những luồng run rẩy rung rinh lá" là một minh chứng. Không hề dùng đến từ gió, thế nhưng gió vẫn hiện hữu rất thực. Chính gió thổi làm lá rung rinh đấy chứ ! Bằng bốn phụ âm R đi liền nhau, tác giả không chỉ tái hiện cảnh tượng những chiếc lá thưa thớt đang đang lắt lay trước ngọn gió thu, mà dường như còn truyền đến cho người đọc một chút run rẩy mơ hồ sâu thẳm…"Rét mướt luồn trong  gió” cũng là một chi tiết đặc sắc. Bằng việc tách gió rét ra làm hai và đặt giữa chúng động từ “luồn”, tác giả dường như đã thổi sự sống vào tạo vật. Rét mướt bỗng như có linh hồn, nó cũng hoạt động, nó biết luồn lách trú nấp trong thân gió. Mặt khác, cách mô tả ấy còn cho biết đó mới chỉ là gió lạnh đầu mùa, mới chớm lạnh, cho nên cái rét vẫn chưa lộ diện mà còn ẩn thân trong gió. Lấy cái vô hình này để chứa đựng cái vô hình kia, Xuân Diệu đã đem lại những cảm giác, cảm xúc rất vật chất, cụ thể.

Tuy nhiên, điều tôi muốn lưu ý không phải cách mô tả tinh vi của tác giả (mặc dù đấy cũng là một trong những nét đặc sắc của tác phẩm), mà là dường như ông đã mô tả chúng theo một quy luật đặc biệt -  quy luật của sự phôi pha. Hoa đã rụng, lá đang úa dần, đất trời đã lạnh lẽo, những bến đò đã thưa vắng khách và lòng người bỗng dưng hiu hắt…Cảnh tượng tiêu điều này không chỉ được nhìn “theo giác độ từ  hạ sang thu” như tác giả SGV nói, mà còn được nhìn nhận như một thứ “ngôn ngữ mơ hồ” của thời gian. Ở đây, nhà thơ không mô tả mùa thu như một nhát cắt tĩnh mà ngược lại, ông trình bày trước chúng ta nguyên bản của một cuộc chuyển mùa. Mỗi khổ thơ mở ra một trạm dừng trên hành trình của thiên nhiên. Song, ông cũng không nói đến một sự hoàn kết, tác phẩm chỉ dừng lại ở dấu chấm lửng đầy khơi gợi. Mùa thu được thi sĩ nhìn nhận trong thì hiện  tại tiếp diễn của nó. Tất cả đã, đang và sẽ rụng rơi, úa héo, phôi pha…Không phải ngẫu nhiên mà tác giả lại sử dụng một loạt trạng từ chỉ thời gian trong bài thơ này:

         - Đây mùa thu tới, mùa thu tới!

         - Hơn một loài hoa đã rụng cành…

         - Non xa khởi sự nhạt sương mờ…

         - Đã nghe rét mướt luồn trong gió

         Đã vắng người sang những chuyến đò..

Miêu tả sự vật trong thế Động, đó là cách làm quen thuộc của Xuân Diệu. Tuy nhiên sự biến chuyển sống động của thiên nhiên trong tác phẩm này còn mang một hàm nghĩa khác. Nó chính là minh chứng cho sự hiện hữu của thời gian. Nói đúng hơn, nó chính là tượng hình của thời gian. Ở đây, ý niệm này được trình bày như một dòng chảy liên tục, nó chỉ có một chiều, đã đi qua là mất. Ý niệm này cũng đồng nghĩa với sự tàn phá, nó mang gương mặt của “bao nỗi phôi pha héo rụng rời”. Qua mùa thu đang tàn phai ấy, lời cảnh báo của thời gian với con người càng rõ rệt hơn.

Như vậy, nhìn từ một góc độ nào đó, mùa thu chính là biểu tượng cho nỗi ám ảnh thời gian của Xuân Diệu. C. G. Jung nói: biểu tượng,“đó là một hình ảnh thích hợp để chỉ ra đúng hơn cả cái bản chất ta mơ hồ nghi hoặc của tâm linh… Nó không bó chặt gì hết, nó không cắt nghĩa, nó đưa ta ra bên ngoài chính nó đến một ý nghĩa còn nằm ở tận phía ngoài kia” [2, tr. 24]. Ai đó có thể cho rằng đây không phải là chủ ý triết lí của Xuân Diệu (ông chả đã từng nói đấy sao: “Ai lí luận với ân tình cho đáng”!). Tuy nhiên, có thể bởi không chủ ý mà mà cuộc chuyển mùa hiện lên trong tác phẩm có một vẻ đẹp thật hồn nhiên chứ không phải là một cái khung gò theo ý niệm. Và thiên nhiên cụ thể, sinh động đến đâu, ý nghĩa của biểu tượng sống đến đấy. Những “rặng liễu đìu hiu, những “luồng run rẩy rung rinh” và những “thiếu nữ buồn không nói”… đã che dấu hết sức khéo léo cái đinh triết lý bên trong. Vì vậy, người đọc hồn nhiên có khi bị cuốn theo một mùa thu - trực cảm đến đỗi quên đi rằng, đấy còn là một mùa thu – biểu tượng. Nhưng chúng ta thì không nên quên, bởi Đây mùa thu tới, thực ra, là sự tiếp nối của cái cảm hứng thời gian quen thuộc đã chi phối hầu khắp các thi phẩm của Xuân Diệu như Vội vàng, Giục giã… Bởi  vậy, theo suy nghĩ của tôi, ngoài những định hướng đã nêu trên, phần hướng dẫn phân tích trong SGV nên bổ sung thêm luận điểm này để học sinh phổ thông có thể hiểu một cách trọn vẹn và thấu đáo hơn nét đặc sắc của bài thơ thu Xuân Diệu. Trên đây là một vài ý kiến cá nhân. Rất mong nhận được sự trao đổi, góp ý của các đồng nghiệp và các bạn.

(Bài tham gia Hội thảo về chương trình và SGK môn Văn - 2000; đã đăng  T/ C Ngôn ngữ, số 15/ 2001)

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Charles Baudelaire (1992), Tương ứng, sách Thơ Pháp nửa sau thế kỉ XX, Đông Hoài (biên soạn), Nxb Văn học.

2. Jean Chevalier - Alain Gheerbrant (1997), Từ điển biểu tượng văn hoá thế giới, Nxb Đà Nẵng, Trường viết văn Nguyễn Du.