QUAN NIỆM VỀ VĂN BẢN TRONG MÔN NGỮ VĂN
Lê Hồ
Quang
Thuật ngữ văn bản được dịch từ tiếng Anh là text (hoặc texte trong tiếng Pháp), cả hai từ này đều có quan hệ nghĩa với động từ “texere” của tiếng
Latinh, có nghĩa là “đan, dệt” [1]. Xuất
phát từ nguồn gốc này, văn bản thường được xem như một cấu trúc được “đan dệt”
bởi nhiều yếu tố ngôn ngữ và kí hiệu, theo logic và mục đích nhất định.
Tuy nhiên, từ những góc độ và quan điểm tiếp cận khác nhau, cách hiểu
về khái niệm văn bản không hoàn toàn thống nhất. Từ góc độ của ngôn ngữ học văn
bản, văn bản được hiểu là đơn vị cơ bản của lời nói và ngôn ngữ, “thể hiện một
phát ngôn hoàn chỉnh” [2].
Văn bản bao gồm cấu trúc hình thức lẫn cấu trúc nghĩa, có đề tài (hoặc chủ đề),
biểu đạt chủ yếu bằng kênh ngôn ngữ, ở cả hai dạng nói và viết [3].
Nhìn chung, văn bản có năm đặc trưng thực tiễn, đó là 1) Mục đích, chủ định của
người nói; 2) Đề tài - chủ đề xác định; 3) Mạch lạc và liên kết; 4) Gồm nhiều
câu - phát ngôn nối tiếp; 5) Có yếu tố định biên (giới hạn hai đầu) [4].
Từ góc độ của lí thuyết giao tiếp và diễn ngôn, văn bản được các nhà
nghiên cứu đặc biệt chú ý ở mục đích giao tiếp và nhân tố văn hóa. R. Bathes
xem xét văn bản trong tư cách “diễn ngôn”, tức “là một đoạn lời nói hữu tận bất
kì, tạo thành một thể thống nhất xét từ quan điểm nội dung, được truyền đạt
cùng những mục đích giao tiếp thứ cấp, và có một tổ chức nội tại phù hợp với
những mục đích này, vả lại (đoạn lời này) gắn bó với những nhân tố văn hóa khác
nữa, ngoài những nhân tố có quan hệ đến bản thân ngôn ngữ”[5].
Từ đây, văn bản sẽ được xem xét, nghiên cứu như một quá trình hoặc kết quả của hành động giao tiếp. Văn bản trong trường hợp này được hiểu theo
nghĩa rộng nhất, không chỉ dừng lại ở phương thức biểu đạt ngôn ngữ (văn bản
nói và viết), mà còn là văn bản đa phương thức, sử dụng các kênh biểu đạt phi
ngôn ngữ (hình ảnh, âm thanh, phương tiện công nghệ…).
Từ góc độ của lí thuyết văn học, văn bản (cụ thể là văn bản văn học),
được quan niệm là sản phẩm sáng tạo của nhà văn, có cấu trúc chỉnh thể bao gồm
các lớp yếu tố ngôn từ, hình tượng và hàm nghĩa cấu thành. Theo một số lí
thuyết nghiên cứu văn học hiện đại như Ký hiệu học (Semiotics), Thông
diễn học (Hermeneutics), Thuyết tiếp nhận (Theory of reception)…, văn bản (text)
được phân biệt với tác phẩm (work) dựa trên mối quan hệ với chủ thể tiếp nhận. Quá trình “văn bản
trở thành tác phẩm” phải có sự tham gia của chủ thể tiếp nhận. Đó là quá trình
độc giả đọc và “cụ thể hóa văn bản” (Roman Ingarden) theo những “quy ước ngôn
ngữ” và “quy ước giá trị” [6].
Điều này buộc chúng ta phải thay đổi nhận thức về vấn đề tiếp nhận của người
đọc trong nhà trường và quá trình “biến văn bản thành tác phẩm”, đặc biệt ở
người đọc là HS, trong hoạt động dạy học Ngữ văn.
