THỎA THUẬN THƠ
Lê Hồ Quang
Dưới “áp lực” của tiêu
đề, khi đọc Thỏa thuận, gần như ngay
lập tức, trong óc tôi nảy sinh hàng loạt câu hỏi: Thỏa thuận nói về
cái gì? Là sự “thỏa thuận” trong cấu trúc ngôn ngữ, giữa hai mặt kí hiệu và
hình ảnh âm thanh cấu thành, vốn có mối quan hệ võ đoán? Là sự “thỏa thuận”
trong hoạt động giao tiếp xã hội, giữa người nói và người nghe mà ngôn ngữ là
phương tiện kết nối? Là sự “thỏa thuận” trong hoạt động tiếp nhận văn học, được
xác lập trên mối quan hệ giữa độc giả và văn bản, một mối quan hệ
cũng đầy tính bất định? Hay Thỏa thuận
còn là gì đó khác?
Thoạt tiên, tôi thử áp
dụng cách đọc lược, bao quát nhanh nội dung chính của văn bản, đồng
thời kết nối một số yếu tố trong văn bản với những yếu tố bên ngoài, có mối
liên hệ gần, chẳng hạn thông tin về con người tác giả; hoặc, những lí thuyết
triết học, mĩ học… bàn về vấn đề liên quan. Thao tác đó cho phép tôi “lược quy”
một số nét chính trong nội dung bài thơ như sau:
- Bài thơ bàn đến một
tính chất đặc thù của hoạt động ngôn ngữ - tính "thỏa thuận"
(hoặc diễn đạt theo cách khác - tính quy ước), trong giao tiếp đời sống và nghệ
thuật. Đó là mối quan hệ vừa có tính xác định vừa đầy bất định.
- Bài thơ mô tả hoạt
động ngôn ngữ thông qua một số biểu hiện cụ thể: nói, nghe, hiểu… khá sinh
động. Ngôn ngữ là hình tượng trung tâm của bài thơ.
- Bài thơ giàu tính
khái quát, triết lí. Nó gợi mở suy ngẫm về các mối quan hệ giao tiếp trong nghệ
thuật và đời sống.
Có một số “điểm tựa” dẫn
tôi đến sự suy luận về nghĩa/nội dung văn bản nói trên. Cụ thể như sau:
a) Tên bài thơ là Thỏa thuận.
Toàn bộ câu chữ, hình ảnh trong văn bản tập trung vào việc làm sáng tỏ luận đề
"tính thoả thuận" trong giao tiếp ngôn ngữ.
b) Mối liên hệ
giữa nội dung Thỏa thuận với một số tri thức, lí thuyết triết
học, ngôn ngữ, văn hóa, nghiên cứu văn học hiện đại. Chẳng hạn, lí thuyết ngôn
ngữ học cấu trúc của F. de Sausure với quan niệm về bản chất võ đoán của dấu
hiệu ngôn ngữ[1];
lí thuyết Kí hiệu học với quan niệm về giao tiếp ngôn ngữ trong đời sống và
nghệ thuật “như là sự giao nhau đầy căng thẳng giữa những hành vi ngôn ngữ
tương thích và không tương thích” (IU.M. Lotman)[2]; Mĩ học tiếp
nhận với quan niệm khẳng định bản chất giao tiếp của nghệ thuật và
tính tích cực, sáng tạo trong hoạt động tiếp nhận của độc giả [3]. Ngoài ra, về vấn
đề này, còn có thể nhắc đến lí thuyết giải cấu trúc, lí thuyết diễn
ngôn, lí thuyết hậu hiện đại…
c) Mối liên hệ giữa Thỏa thuận với kiểu tư duy, cảm quan
thẩm mĩ của nhà thơ (đồng thời cũng là nhà nghiên cứu văn học) Trương Đăng Dung
và với những sáng tác khác của ông.
Nhưng có thực nghĩa/ ý nghĩa của bài thơ chỉ nằm ở đó?
