CẤU TRÚC MỘT ÁC MỘNG
(Về trường ca Lò Mổ của Nguyễn Quang
Thiều, Nxb Hội Nhà văn, 2025)
Chúng
ta phải đi qua đêm tối này
(Chương 18 - Hãy đứng dậy)
 |
Tranh của Nguyễn Quang Thiều |
Lê Hồ Quang
1. Lời mở
Trong lời mở đầu Lò Mổ, Nguyễn
Quang Thiều khẳng định: “Viết chỉ là một hành động mang tính cá nhân. Ngay cả
khi những trang viết được công khai với bất cứ hình thức nào cũng chỉ là hành động
của cá nhân. Tôi "cá nhân hóa" toàn bộ Lò Mổ”.
Nhưng viết có thực chỉ là một hành động cá
nhân? Tôi nghĩ, nếu xét về bản chất sáng tạo thì đúng vậy - viết là một hành động cá
nhân, bởi trong quá trình viết, tác giả luôn thể hiện nhãn quan, bút pháp và
quan niệm riêng về thế giới. Tuy nhiên, khi tác giả cất tiếng bằng ngôn
ngữ thơ, ngôn ngữ nghệ thuật, họ đã đồng thời tham gia vào một quy ước giao tiếp
cộng đồng đặc thù. Một khi tác phẩm bước vào đời sống văn học, nó phải tuân thủ
các quy tắc giao tiếp xã hội và chấp nhận những phản ứng trái chiều từ cộng đồng
tiếp nhận, diễn giải. Khi đó, từ một hành động cá nhân, viết đã trở thành một
hành động xã hội.
Việc Nguyễn Quang Thiều nhấn mạnh tính cá
nhân của hành động viết, tính chất “ác mộng” của Lò Mổ và
khẳng định “tôi không có hy vọng tìm được cơ hội để chia sẻ câu chuyện này với
ai khác ngoài tôi” không chỉ là một cách nói mang tính trữ tình (dù “nói” bằng
các ẩn dụ thống thiết là phong cách quen thuộc của nhà thơ này). Có lẽ, sự tiếp
nhận trái chiều từ phía độc giả đã được ông lường trước, trước khi trình ra
“cơn ác mộng” của mình. Trên thực tế, khi chính thức ra mắt vào cuối năm
2024, Lò Mổ đã gây ra những tiếp nhận trái ngược khá gay gắt.
Những tranh cãi xung quanh tập trường ca này có lúc bị đẩy lên đỉnh điểm, buộc
tác giả phải lên tiếng nhờ pháp luật can thiệp[1].
Trước đó, tập Sự mất ngủ của lửa (xuất bản năm 1992, nhận Giải
thưởng Hội Nhà văn năm 1993) của ông cũng gây ra những tranh luận gay gắt tương
tự trong giới chuyên môn và độc giả nói chung[2]...
Có thể nói, đấy là cách để tác giả vạch ranh giới và xác lập một giao ước đọc/
tiếp nhận với độc giả. Điều này vừa cho thấy quan niệm cá nhân của ông về hành
động viết, hé lộ cấu trúc hình tượng đặc biệt của tác phẩm, đồng thời thể hiện
sự trải nghiệm và hiểu biết về một cộng đồng diễn giải phức tạp mà ở đó sự viết
và sự đọc không phải bao giờ cũng tương thích. Tôi nghĩ hành vi tự giới hạn này
không phải xuất phát từ sự kiêu hãnh về phẩm chất cá nhân của cái tôi nghệ sĩ (Tôi
là con chim đến từ núi lạ/ Ngứa cổ hát chơi - Xuân Diệu) hay ý thức về
quyền uy tuyệt đối của chủ thể trong sáng tạo (Ở đây tôi là vị hoàng đế đầy
đủ quyền uy - Thanh Tâm Tuyền), mà là một sự tự phòng vệ thì đúng hơn
(thực tế những gì xảy ra sau khi cuốn sách ra đời cũng chứng thực rằng sự phòng
vệ này là đúng). Mặt khác, ngược lại với mong muốn của tác giả (“tôi không
muốn ý chí can thiệp vào cơn mộng mị của tôi”), nó cho thấy một cơ chế kiểm
soát/ tự kiểm soát mang tính lí trí rất rõ. Dĩ nhiên, một khi còn phải nói về
viết như một nỗ lực “vượt thoát khỏi tự do” thì như một nghịch lí, ta thấy rõ
hơn lúc nào hết, cả sự thiếu tự do lẫn sự kiềm tỏa đáng ngại của những thiết chế
văn hóa, xã hội đang công khai hoặc ngầm ẩn chi phối đời sống sáng tạo.
Tôi muốn xem Lời mở đầu này như một bộ phận hữu cơ của trường ca Lò Mổ, đường viền ngoài nhưng sắc nét, giàu tính hiện thực của "cơn ác mộng" về thế giới “mà tôi đang sống” (Nguyễn Quang Thiều). Nó là một đề dẫn, một gợi ý, một khuyến nghị đáng quan tâm trước khi độc giả bước vào thế giới của Lò Mổ.
