CẢM HỨNG THẾ SỰ
TRONG TRUYỆN NGẮN LÊ MINH KHUÊ
Lê Hồ Quang
1. Trên
thực tế, đến những năm 80 của thế kỉ XX, sau những lúng túng tìm đường, nhiều
nhà văn thế hệ chống Mỹ đã nhanh chóng bứt ra khỏi từ trường của “khoảng chân
không văn học” (Nguyên Ngọc) để tiếp tục dấn bước sáng tạo. Không hẹn mà gặp,
trong sáng tác của nhiều tác giả này, chẳng hạn Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải,
Nguyên Ngọc, Lê Lựu, Chu Lai…, cảm hứng sử thi dần được thay thế bằng cảm hứng
nhân sinh, thế sự. Với nhu cầu nhận thức lại hiện thực, thay cho cái nhìn đơn
tuyến và đậm tính lí tưởng trước đây là một cái nhìn đa chiều, gai góc, đậm
tính phê phán. Cảm hứng này sẽ còn được tiếp tục đậm nét hơn, đa dạng hơn trong
sáng tác của thế hệ các nhà văn thế hệ sau như Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài,
Dương Thu Hương, Tạ Duy Anh, Hồ Anh Thái, Nguyễn Thị Thu Huệ… Đặt trong dòng chảy
đó, ta dễ dàng thấy sự xuất hiện của cảm hứng thế sự trong sáng tác của Lê Minh
Khuê là một tất yếu logic – lịch sử. Như
nhiều cây bút cùng thế hệ, Lê Minh Khuê không ngần ngại bám sát vào những ngõ
ngách của hiện thực thời hậu chiến, nhất là ở những mặt trái, góc khuất của nó.
Trong truyện ngắn của bà, ta bắt gặp rất nhiều tin tức, sự kiện như được “cắt”
ra từ các mẩu tin trên báo chí hàng ngày. Nhưng từ những “chất liệu thô” của
thời cuộc, nhà văn biết cách gạn lọc và “nâng cấp” lên thành những vấn đề nhân
sinh đáng suy ngẫm. Đằng sau những thông tin sự vụ, bà nhìn thấy những câu
chuyện về cuộc sống con người, những chuẩn mực đạo đức của một xã hội, văn hóa
của một thời đại.
Có thể nói, đọc truyện ngắn của Lê Minh Khuê, ta được cung
cấp một bức tranh hiện thực đời sống đầy chi tiết, sinh động, nồng nã vị khốn
khó, cơ cực khi đất nước chuyển từ thời chiến sang thời bình, dưới cơ chế quan
liêu bao cấp cho đến thời mở cửa thị trường. Hiện diện trong các trang viết của
tác giả là sự đảo lộn gay gắt của các thang bậc giá trị, sự áp đảo kinh hoàng
của cái xấu, cái ác cũng như sự “lép vế” của những giá trị tinh thần – đạo đức giữa
một xã hội thực dụng, cằn cỗi nhân tính. Đấy là một đời sống mà những mối quan
hệ gia đình, xã hội chỉ như những sợi dây ràng buộc lỏng lẻo, đời sống áo cơm
ghì người ta đến sát đất, con người không còn liêm sỉ, lòng tự trọng, và nếu
có, nó chỉ khiến người ta chua xót hơn vì sự bất lực và thảm hại của chính
mình. Đấy là một đời sống mà trong đó, cha con, anh em sẵn sàng giết nhau vì
tiền; cha đẻ có thể bán con ruột vì nghiện hút; quan chức tham nhũng, trác
táng, kẻ mang danh trí thức kì thực chỉ là những kẻ hèn đớn, háo danh, trì độn…
Như cái bóng ghê sợ lừng lững ám ảnh trong nhiều trang viết của Lê Minh Khuê là
những kẻ bất thành nhân dạng, đại diện cho một não trạng tinh thần mông muội,
thấp kém và hung hãn. Trong truyện ngắn Lê Minh Khuê, cảm hứng thế sự được thể
hiện trước hết trong chủ đề hoàn cảnh tàn nhẫn và sự tha hóa của con người. Bị
chi phối bởi hoàn cảnh, phần đông con người trở nên bế tắc mệt mỏi, đánh mất
niềm tin vào những giá trị tốt đẹp. Họ trở nên thờ ơ, vô trách nhiệm hoặc tham
lam, bần tiện, giả dối, trở thành “đám đông ngu muội”. Dù là một chủ đề quen
thuộc trong sáng tác của các tác giả hiện thực chủ nghĩa, song việc tập trung
khai thác sự tối tăm hèn nhược của con người trong một bối cảnh xã hội cụ thể
cùng với khả năng rút tỉa những chi tiết cốt lõi của đời sống nhằm nhận chân
tinh thần của một thời kì lịch sử đầy những hoang mang xáo trộn đã tạo nên một
không khí “đương đại” rất rõ trong các tác phẩm của Lê Minh Khuê. Trong sự đối
chiếu giữa thời chiến và thời bình, tác giả bộc lộ một sự thức nhận khá rạch
ròi. Một mặt, bà chỉ ra sự đổi thay theo hướng xấu đi của con người trong thời
hậu chiến, đặc biệt ở các đô thị, nơi mà tác động của kinh tế thị trường hiện
lên trước hết và rõ rệt nhất. Nhưng mặt khác, bà không tô vẽ quá khứ. Quá khứ
chiến tranh được mô tả từ góc nhìn thế sự, đời tư chứ không phải từ góc nhìn sử
thi và việc đặt quá khứ ấy trong tương quan đối lập với hiện tại là nhằm để rút
ra những bài học nhận thức tỉnh táo, cần thiết cho hiện tại. Cũng chính ở đây,
cảm hứng thế sự đã gắn liền với một cảm hứng mới: nhìn thẳng vào sự thật, nhận
chân lại các giá trị.
2.
Cảm hứng thế sự chi phối chặt chẽ đến hệ thống hình tượng trong tác phẩm Lê
Minh Khuê. Nổi bật và xuyên suốt trong truyện ngắn của tác giả này là hình
tượng con người bế tắc và bất lực. Họ ý thức sâu sắc về cái cuộc sống tồi tệ
đang phải chịu đựng nhưng không có cách gì thoát ra được. Đau đớn bởi sự tối
tăm, cùn mòn, khát khao được thay đổi, nhưng họ biết rõ hơn ai hết về sự bất
lực, vô vọng của chính mình. Nhà văn thường bắt đầu vấn đề từ những tình huống
đời sống rất đỗi bình thường, với một lối kể, tả khá tự nhiên, nhuần nhị. Cơn mưa cuối mùa kể về một mối tình “sét
đánh” của Mi, một nữ kĩ sư đã có chồng con, với một đồng nghiệp, cũng đã có gia
đình, trong một chuyến công tác trên công trường xây dựng. Nhưng tác giả không
mô tả và phán xét cuộc “ngoại tình” này dưới góc độ đạo đức như thường thấy.
Được nhìn nhận dưới góc độ nhận thức, nó trở thành một “phép thử” để qua đó,
con người có cơ hội để kiểm chứng lại giá trị, ý nghĩa đời mình. Mối tình ấy
chỉ tồn tại vừa đủ để soi sáng cuộc sống vất vả, đơn điệu của nhân vật Mi, làm
dấy lên những khát vọng sống tưởng đã tắt vì những lam lũ lo toan của cô, nhưng
đồng thời nó cũng bóc trần những ảo tưởng của cô về bất kì một cuộc kiếm tìm
nào khác. Tiếng khóc của nhân vật quả thực nói lên nhiều điều: “Em không thể làm gì được nữa. Mọi thứ đã
xong xuôi rồi”. Cái quán tính sống ấy sẽ không thay đổi, không có cách gì
thay đổi. Rốt cục thứ tình cảm “ngoài luồng” ấy chỉ phản chiếu rõ nét hơn cuộc
sống khắc nghiệt, mệt mỏi, cả những ảo tưởng lẫn sự bất lực của con người. Trong
Thằn lằn, bằng một giọng điệu hài hước và chua xót, nhà văn đã chạm được
đến cái đáy sâu tuyệt vọng và nỗi khốn cùng của con người trong một đời sống nghèo
kiệt, tăm tối về vật chất lẫn tinh thần: “Gã
cất tiếng khóc hu hu. Gã khóc như con chó tru giữa đêm. Gã cũng chả trách móc
gã, cũng chả giận nàng. Cái số của gã nó như vậy. Gã biết gã là giun dế trong
đám giun, nhưng gã vẫn tủi lắm”… Quá khứ hiện lên như một cuốn phim quay
chậm, với một ý thức ngậm ngùi của nhân vật về “cái thời ngày xưa”, khi anh ta thấy mình “có đến nỗi nào. Chả đến nỗi dị mọ như bây giờ”. Nhưng sau cao trào
phẫn uất suýt dẫn đến tự sát ấy, rốt cục, nhân vật lại “lọ
mọ” cho cái cà vạt (định dùng để tự sát – chú thích của L. H. Q.) “vào túi ni lông. Để vào giữa cuốn sổ, đóng
cái rương, cài móc sắt, đẩy cái rương vào chỗ cũ” với “hai thúng khoai để lên cái rương”. Cũng vậy, mối tình thời chiến
trận đầy lãng mạn và hào hùng giữa Thắng và Cúc trong Dạo đó, thời chiến tranh rốt cục cũng bị những nhỏ nhen tàn nhẫn
của đời thường nghiền nát. Người anh hùng của thời chiến trở trở nên “bạc nhược”, “chỉ biết than thở uống rượu”, trở nên “khùng khùng”. Những ảo tưởng về một tình yêu thăng hoa bị vùi dập
thảm hại. Kết thúc là một sự thất vọng bao trùm: “Trời ơi, biết thế này thì mơ mộng làm gì? Khổ thân cho những kẻ mơ
mộng”. Điều đáng nói thêm là sau tất cả những giãy giụa để tìm kiếm lối
thoát, rốt cục nhân vật Cúc (cũng như phần lớn kiểu nhân vật phản tỉnh này trong văn Lê Minh Khuê) lại
“chạy vào cái cối xay đã xay nát tình yêu
của họ”.
Ở
đây, ta có thể nói tới một kiểu motip nhân vật bi kịch (vỡ mộng, bất lực), rất
gần với kiểu nhân vật trung tâm trong loại hình truyện ngắn hiện thực chủ
nghĩa. Tuy nhiên, nếu chỉ dừng lại ở chủ đề sự tàn nhẫn của đời sống và bi kịch
tha hóa của con người, e rằng những nhân vật của Lê Minh Khuê khó lòng vượt qua
được những Điền, Hộ, Thứ, San… trong truyện ngắn Nam Cao (hoặc một số nhân vật
điển hình trong truyện của Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng…trước đó). Sự khác
biệt nằm trong những thông tin lịch sử mà những nhân vật của Lê Minh Khuê đem
lại. Những con người đó là sản phẩm của một giai đoạn lịch sử - xã hội cụ thể
của đất nước. Những đau đớn, vật vã, cả sự bi đát và thảm hại trong đời sống
của con người ấy là kết quả của một ý thức “tra vấn lịch sử” khá rạch ròi, thậm
chí đôi khi chao chát, nghiệt ngã. Do đó, chân dung những Mi, Thắng, Cúc, anh
giáo làng… ở đây vừa có những nét rất gần gũi với những nhân vật của chủ nghĩa
hiện thực, song lại có những nét rất cá biệt, mang dấu ấn đặc thù của cái thời hậu
chiến. Đó là cái thời đoạn khi chiến tranh kết thúc, chưa kịp hồi sức, với bao
khao khát và hy vọng, con người đã phải đối mặt với một hoàn cảnh thực tế không
hề lí tưởng như mong đợi, đầy thiếu thốn, nhem nhuốc, bệ rạc, khiến những khao
khát ấy trở nên lạc lõng, hài hước, thậm chí thảm hại.
Đặt
nhân vật trong một bối cảnh lịch sử - xã hội cụ thể, bên cạnh việc phát hiện và
mô tả sự bế tắc và bất lực của con người, thật ra nhà văn còn muốn đi xa hơn:
những sang chấn lịch sử tới đời sống tinh thần của con người. Con người với
những “chấn thương” lịch sử, do vậy, cũng là một kiểu hình tượng nổi bật trong
văn Lê Minh Khuê. Như đã nói trên, truyện của tác giả này phần lớn viết về
khoảng thời gian vài ba chục năm, bao quát từ thời kháng chiến đến thời Đổi
mới, với sự thay đổi liên tục của bối cảnh xã hội và cơ chế kinh tế. Trong
những truyện ngắn dường như chỉ nói tới những vấn đề của đời sống hiện tại (có khi
lùi hàng chục/ mấy chục năm sau chiến tranh) nhưng ám ảnh của những mất mát,
của sự phi lí, sự sợ hãi bởi chiến tranh vẫn rất rõ (Một chiều xa thành phố, Cơn mưa cuối mùa, Một ngày đi trên đường, Bi
kịch nhỏ, Biển mịt mù…) Chiến tranh ở đây hiện lên vừa như phần kí ức trong
đời sống lịch sử dân tộc và trong kí ức của mỗi cá nhân vừa với tư cách là kẻ
tham dự, kẻ chứng kiến và cũng là nạn nhân của chính nó. Những chấn thương ấy
vẫn tiếp tục ngay cả khi cuộc chiến trên thực tế đã dừng lại. Ga xép, Biển mịt mù hay Một buổi chiều thật muộn chính là viết về những vết
thương tinh thần như vậy. Cái đời sống được mô tả trong những câu chuyện này đã
đạt đến một giá trị biểu tượng rất đáng kể. Đó là một trạng thái đời sống mà ở
đó, con người luôn tồn tại trong những nỗi sợ hãi mơ hồ nhưng dai dẳng, nó tạo
nên sự khiếp nhược khiến người ta muốn ứa nước mắt, cảm giác bất lực trước một
đời sống không thể hiểu, không thể lí giải, một đời sống làm người ta hoang
mang, nghi ngờ, muốn chối bỏ, muốn trốn chạy. Hình ảnh “bức tường cao ken đầy mảnh chai bên trên giằng dây thép gai” trong
một ngôi nhà “sặc sỡ kiểu cách kì quặc”
và giấc mơ hằng đêm của ông già cô độc tên Lăng trong ngôi nhà ấy chính là một
hình ảnh mang tính tượng trưng như vậy. Ám ảnh trong câu chuyện này cũng là ẩn
dụ về cuộc đời của con người như một ga xép hắt hiu tàn lạnh và nỗi ám ảnh về
lịch sử như những chuyến tàu lao hối hả với tiếng bánh xe nghiến trên đường sắt
hãi hùng. Thông qua dòng chảy kí ức như cơn mộng du đứt nối của một ông già,
lịch sử, chiến tranh, đời sống quá khứ, thực tại… đan dệt, giao thoa, đồng hiện,
gợi nên nhiều chiều kích hiện thực. Gút lại những ám ảnh, những giấc mơ, những
lời trò chuyện, những đầu mối liên hệ, tưởng tượng nhiều khi được đẩy đi rất xa
là một đời sống thô lậu, nhếch nhác, hãi hùng mà con người càng cố lùi xa, cố
thoát ra, lại cứ bị cuốn vào. Ga xép
là một sự pha trộn tinh tế giữa thứ ngôn ngữ của kí ức và thực tại. Rất nhiều
những ám ảnh, hồi tưởng, triết lí, tâm trạng… trùng trùng đồng hiện, tạo nên
một nhịp điệu trần thuật vừa đứt đoạn, lơi lỏng, vừa dồn nén, gợi nên nhiều
tầng liên tưởng và xúc cảm. Hai bờ, Biển
mịt mờ hoặc Một buổi chiều thật muộn
cũng là những truyện ngắn giàu tính tính nhân sinh - tư tưởng dẫu rằng nó chỉ
chớp lại một tình huống tưởng chừng rất bình thường: chuyện tình yêu. Một tình
yêu bình thường trong những thời đoạn lịch sử không bình thường. Và do đó, con
người thường trực sống trong sợ hãi, trong những ám ảnh triền miên, những nỗi
đau đớn âm thầm, không thể chia sẻ, không thể giải thoát. Lê Minh Khuê đã trình
bày những nỗi ám ảnh ấy như những tình huống ngày thường và do vậy, hiện lên
trong truyện của bà là một hiện thực bất thường trong chính sự bình thường của
nó, nó gợi nên cảm giác không an toàn và đầy thương tổn. Chính cái được gợi nên
sau bề mặt hình tượng, giọng điệu này đã tạo nên “âm hưởng tiểu thuyết” rất đặc
sắc trong những truyện ngắn kể trên.
3. Có thể dễ dàng nhận thấy, chi phối trong sáng tác
thời kì đầu của Lê Minh Khuê là một cái nhìn trong sáng, hồn nhiên, mang đậm
tính lí tưởng. Tuy nhiên trong các sáng tác thời hậu chiến của bà, đặc biệt là
sau 1986, thay cho nhãn quan lí tưởng hóa ấy là một cái nhìn hiện thực đậm tính
phê phán. Xét đến cùng, sự phê phán ấy chính là một biểu hiện khác của tinh
thần công dân và ý thức trách nhiệm ở nhà văn. Đó không còn là một niềm tin dễ
dãi và đơn giản. Niềm tin ấy luôn phải đối mặt và bị thử thách tàn nhẫn bởi một
hiện thực nghiệt ngã, có khả năng hủy hoại triệt để những tín niệm thiêng liêng
và bền vững nhất. Không phải ngẫu nhiên mà hiện lên trong nhiều trang viết của tác
giả này là một thực tế đời sống gay gắt, trong đó, con người đánh mất niềm tin
về giá trị của bản thân, về sự tốt đẹp của cuộc đời, trở nên bất lực, nhu
nhược, cam phận, luôn luôn lo sợ. Khi con người không còn niềm tin, không còn
lí tưởng, đó sẽ là mảnh đất tươi tốt lan tràn cái xấu, cái ác. Cũng không phải
ngẫu nhiên mà truyện ngắn của Lê Minh Khuê nói nhiều đến lối hành xử côn đồ,
tàn nhẫn giữa con người với con người. Một não trạng tinh thần đáng sợ. Bi kịch nhỏ là một ví dụ. Từ góc nhìn
của một người cháu, một nhà báo nữ, về ông bác của mình, vốn là một cán bộ cấp
cao trong bộ máy chính quyền nay đã nghỉ hưu, tác phấm đặt ra nhiều vấn đề,
chẳng hạn sự duy ý chí trong quản lí xã hội, sự trả thù cá nhân tàn độc nấp sau
những chiêu bài chính trị, sự trớ trêu của đời sống hay là sự trả thù tàn khốc
của số phận…. Trên thực tế đấy không chỉ là bi kịch của cá nhân, nó còn là tấn
bi kịch của xã hội và lịch sử. Con người đối mặt với sự trớ trêu của số phận kì
thực là đối mặt với tội ác và sự tàn độc của chính mình.
Tuy
cảm hứng phê phán chi phối khá đậm nét nhưng trong văn của Lê Minh Khuê dường
như bao giờ cũng có một cái ngưỡng để níu giữ con người đứng lại trên bờ của những
giá trị nhân văn. Những rung động, xúc cảm của con người, thể hiện qua những
giọt nước mắt là “cái ngưỡng” tinh thần như vậy. Những giọt nước mắt của Mi
trong Cơn mưa cuối mùa, Bình trong Biển mịt mù, hay của ông Lăng trong Ga xép… rất đáng chú ý. Vượt ra khỏi ý
nghĩa phản ứng tâm lí thường tình, chúng là biểu trưng của một tâm hồn giàu
trắc ẩn và chưa bị đời sống thực dụng làm cho chai đá, cỗi cằn. Đấy là biểu
hiện của sự nhạy cảm trước những vẻ đẹp của cuộc đời, của con người. Là khát
khao đồng cảm, chia sẻ, vượt lên những biên giới cách ngăn, thù hận. Trong
nhiều truyện khác, nhà văn còn nói đến nỗi khao khát và xúc động trước những
không gian “trời đất bao la sạch sẽ”,
“nước sạch cỏ xanh” và sự “cao lớn”, “đường
hoàng”, “tử tế” của con người. Những rung động, khát khao và cả những nỗi
đau ấy là những xúc cảm đẹp đẽ, đầy nhân tính. Trong nhiều truyện ngắn của tác
giả này, những xúc cảm ấy tựa như một thứ phép thử tâm hồn. Như những giọt dung
dịch trên giấy quỳ, chúng cho thấy những sắc thái tinh thần phức tạp của con
người và sẽ không dễ cắt nghĩa, lí giải nếu chỉ nhìn theo một chiều giá trị.
Một nhân vật trong Cơn mưa cuối mùa
đã cảm thán: “Giẫy giụa, chả có ích gì
đâu các bạn ơi!”. Dù vậy, bản thân sự “giãy
giụa” ấy tự nó cũng đã nói lên điều gì đó chứ đâu chỉ là sự khốn khổ! Những
con người được mô tả trong những câu chuyện này, thực ra, đâu thiếu thông minh.
Ngược lại, chính vì thông minh và nhạy cảm, họ nhận ra rất rõ sự thiếu vắng của
tình yêu và khát vọng trong đời họ, sự cùn mòn, hoen gỉ, trì trệ trong tâm hồn
họ, sự tầm thường, ô trọc của cuộc sống mà họ đang hít thở. Nhưng cũng vì thông
minh và nhạy cảm, nên họ cũng nhận ra rất rõ cái giới hạn không thể vượt qua,
những níu kéo, ràng buộc không thể phá bỏ. Tóm lại, sự thông minh ấy giúp họ đủ
tỉnh táo để nhận thấy tính phi thực tế của những giải pháp thay đổi trong cái
môi trường sống nghèo nàn, thực dụng đang sống. Bởi vậy, vùng lên phá vỡ cuộc
sống cũ đã vô vị đến phát ngấy thì không đủ can đảm (phá vỡ thì thì đâu? đến
đâu?) nhưng cứ tiếp tục cam chịu thì đau khổ, dằn vặt. Nhà văn đã không xây
dựng một kết thúc có hậu dễ dãi. Con người làm sao có thể phút chốc xóa bỏ mọi
mối dây rợ trách nhiệm, nghĩa vụ ràng buộc quanh mình, cả những thói quen, dù
là nhàm chán, vô vị? Sự chấp nhận, cam chịu “buông xuôi” của nhân vật tạo nên
nỗi buồn nản thấm thía, cảm giác phũ phàng, nghẹt thở. Có thể xem sự “đối
nghịch cảm xúc” này như một thành công đáng kể trong nghệ thuật viết của nhà
văn, ở đây, nhân vật có thể đầu hàng, có thể thỏa hiệp, nhưng với người đọc,
điều này sẽ tạo nên một sự phản kháng, một nhu cầu thay đổi thực sự.
4.
Sự thay đổi trong chủ đề, ngôn ngữ, giọng điệu… từ Những ngôi sao xa xôi và những tác phẩm viết sau thời Đổi mới chứng
tỏ nỗ lực bám sát đời sống của nhà văn cũng như những thay đổi đáng kể trong
nhận thức của tác giả về hiện thực. Từ cái nhìn lạc quan, trong sáng và mang
tính lí tưởng buổi đầu đến một cái nhìn gai góc, đậm chất phân tích sau này là
cả một bước chuyển trong quan niệm, tư tưởng của người viết. Hướng đến cái đích
nhận thức xã hội trong những tình huống đời sống cụ thể, nhiều truyện của Lê
Minh Khuê đã tạo nên những phức hợp chủ đề, có khả năng bao quát và gợi ra
nhiều suy ngẫm về nhân sinh, thế sự (Ga
xép, Một buổi chiều thật muộn, Biển mịt mờ, Hai bờ, Cơn mưa cuối mùa, Một ngày
trên đường…). Nghệ thuật trần thuật của tác giả cũng trở nên đa dạng và
linh hoạt. Nhà văn sử dụng kết hợp những điểm nhìn khác nhau để soi chiếu, lí
giải về con người và sự việc đặt ra trong các câu chuyện. Chẳng hạn, trong Cơn mưa cuối mùa, những giọt nước mắt
của Mi được nhìn nhận và giải thích ít nhất từ ba góc độ: góc nhìn của anh
chàng chơi đề thực dụng, nước mắt chỉ còn chảy khi thua đề; góc nhìn của nhân
vật Tôi – người kể chuyện, một người từng sống qua chiến tranh, đủ từng trải và
độ lượng để chia sẻ nhưng không còn nhiều khao khát và hy vọng về đời; và cuối
cùng là góc nhìn của chính nhân vật Mi về bản thân mình, thể hiện qua sự tự
phân tích nội tâm bằng một giọng điệu vừa giễu cợt vừa riết róng, nghiệt ngã.
Xuất phát từ những bảng giá trị hoàn toàn khác nhau, thậm chí, đối lập gay gắt,
những giọt nước mắt cũng như tâm sự của nhân vật hiện lên vừa đáng thương, vừa
đáng buồn, lại vừa như một chuyện hài hước, tức cười. Sắc thái bi kịch (có thể
sẽ khá ướt át và …mùi mẫn, nặng nề, nếu tác giả khai thác câu chuyện theo một
hướng khác) đã được “điều chỉnh” kịp thời nhờ sự phối hợp khéo léo những điểm
nhìn khác biệt nói trên, kết hợp với sự “đa thanh” trong ngôn ngữ, giọng điệu
nhân vật và người kể chuyện. Để diễn tả sự những diễn biến nội tâm phức tạp của
nhân vật, tác giả đã sử dụng hình thức những câu đối thoại giữa hai nhân vật
(người kể chuyện xưng “tôi” và Mi) rất đặc biệt, như là lừng khừng, ông chẳng
bà chuộc, chẳng đâu vào đâu. Nhưng chính độ “vênh” giữa bề mặt của lời thoại
với cái cảm xúc nghẹn ngào cố nén bên trong ấy đã “nói” nhiều hơn so với việc
kể lể dài dòng. Và cũng nhờ vậy mà vượt lên chủ đề về một câu chuyện ngoại tình
và tâm sự buồn chán của một người đàn bà không thỏa mãn trong đời sống riêng,
truyện ngắn này đã chạm đến một trạng huống nhân sinh có tính phổ quát và đánh
động nỗi ưu tư trong nhiều người đọc. Giọng giễu nhại, hài hước (gọi các nhân
vật bằng các từ như chàng, nàng…),
cách nhập vai, nhập giọng nhân vật (nhất là giọng điệu, ngôn ngữ “phố phường” của
các nhân vật phản diện), cách dùng từ thô, sỗ, cách nói ngược… cũng là một
trong những yếu tố đem lại cảm giác thú vị khi đọc truyện của Lê Minh Khuê. Nhưng
trong một số truyện khác, đôi khi liều lượng “hiện thực phố phường” trong văn
của bà bị đẩy đi quá đà. Một số truyện ngắn thời hậu chiến của bà đi sâu vào
khai thác những mặt trái đời sống với tất cả những nhếch nhác, bần tiện của nó để
lại những ấn tượng sâu sắc ở những chi tiết tả thực, chẳng hạn Ngỗng non, Sân gôn, Làn nước dịu dàng… Tuy nhiên, sự sắc sảo của nhà văn ở đây vẫn đang
nằm trên bề mặt các chi tiết tả thực, đôi khi hơi nệ thực, chứ chưa “nhấc bổng”
được hiện thực lên, biến chúng thành các hình tượng giàu tính tư tưởng – khái
quát hơn. Dường như có một sự “chênh chao” nào đó bên trong ngòi bút này, khi
tác giả phải đứng giữa sự lựa chọn một bên là cái khao khát chuyển tải tư tưởng
về đời sống (luôn phải khái quát và cô đọng hơn), và một bên là yêu cầu phải xử
lí một hiện thực lấm láp, xô bồ, bề bộn mà chi tiết nào cũng tươi mưởi, cũng “ánh
lên roi rói”, đòi hỏi phải được có mặt trong tác phẩm.
5.
Không ngần ngại “thọc tay” vào những góc cạnh dữ dằn, gai góc của đời sống, kêu
gọi sự tỉnh táo nhận thức, nhìn thẳng sự thật, bóc trần ảo tưởng, Lê Minh Khuê
đã đặt ra một cách trực diện nhiều vấn đề thiết cốt của đời sống đương đại. Nhiều
truyện ngắn của tác giả này hấp dẫn người đọc bởi tính thời sự của những vấn đề
xã hội đặt ra, sự tinh tế trong việc diễn tả tâm lí, cái nhìn hài hước mà chua
xót về các trạng huống đời sống, sự sinh động của những chi tiết mô tả… Truyện
của Lê Minh Khuê là sự phẫn nộ của lương tri con người trước những giá trị đạo
đức bị hạ cấp, đảo lộn. Trong một số truyện, nhà văn có lúc “quên khuấy” vai
trò người kể khách quan để buột miệng kêu lên, thậm chí “thét lên” đầy bức xúc
trước “những điều trông thấy”… Ta có thể thấy đằng sau cái hiện thực xô bồ được
mô tả với không ít trào lộng và chua xót vẫn là một tinh thần “nhập cuộc” hăng
hái, niềm thiết tha đối với lí tưởng đạo đức – xã hội của tác giả. Khát vọng lí
tưởng, niềm tin vào những gì tốt đẹp cuối cùng sẽ còn lại, tinh thần khẳng định,
ngay cả trong “giọng” phủ định rất nặng, rất “phũ”, đó là những điểm rất dễ
nhận trong sáng tác thời hậu chiến của nhiều nhà văn thế hệ chống Mỹ nói chung
và Lê Minh Khuê nói riêng.
Có
thể nói, cảm hứng thế sự là một mạch cảm hứng quan trọng, chi phối đến nhiều
phương diện nghệ thuật của truyện ngắn Lê Minh Khuê. Nó bộc lộ niềm trăn trở
thường trực của nhà văn trong việc xác lập những giá trị tinh thần mới, vừa
thiết thực và gần gũi với đời sống hôm nay nhưng vẫn phải đáp ứng được những
chuẩn mực nhân văn muôn thuở. Với điều đó, dường như tác giả đã lựa chọn một
hướng đi dù không có nhiều cách tân quyết liệt về mặt hình thức nhưng để lại ấn
tượng sâu và đằm về diện mạo của một nhà văn đầy trách nhiệm với đời sống, nặng
lòng với những giá trị tinh thần cội rễ, dứt khoát, can đảm nhưng chân thành và
nồng hậu.
Vinh, 23/7/2011
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.
Nguyễn
Văn Long, Lã Nhâm Thìn đồng chủ biên (2006), Văn học Việt Nam sau 1975, những vấn đề nghiên cứu và giảng dạy,
Nxb Giáo dục.
2.
Lê
Minh Khuê (1999), Trong làn gió heo may,
Nxb Văn học.
3.
Lê
Minh Khê (2006), Màu xanh man trá,
Nxb Phụ nữ.
4.
Lê
Minh Khuê (2006), Một mình qua đường,
Nxb Hội nhà văn.
5.
Lê
Minh Khuê (2008), Những ngôi sao, trái
đất, dòng sông, NXB Phụ nữ.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét