GIẤC MƠ BẤT TẬN TRÊN CÁNH ĐỒNG CHÂU THỔ
 |
| Cây Đời (2) - Tranh Nguyễn Quang Thiều |
CHIẾC BÌNH GỐM
Nguyễn Quang Thiều
Rộng mê man, sông Hồng, chảy bên kia giấc mơ
Tôi ra sông, tóc réo vang như lửa, bất tận trên cánh đồng Châu Thổ.
Vục tay xuống lòng sông, tôi dâng lên, xoè rộng
Phù sa nhiễu dài - MÁU - chầm chậm và rên rỉ
Vục tay xuống lòng sông, tôi dâng lên, xoè rộng,
ban mai ứa đầy
mí mắt tôi - bờ thứ ba màu mỡ bóng tối chuyển động.
Trộn máu vào phù sa, trộn ban mai vào hoàng hôn,
tôi nặn
chiếc bình gốm
Chiếc bình chảy máu, men hoàng
hôn chảy, men ban mai chảy, chảy phù sa
Tôi ra sông lấy lòng tay múc một miền nước lớn
Sông Hồng mê man rộng, chảy bên này giấc mơ [1]
Chiếc bình gốm là một giấc mơ như vậy.
Bài thơ viết về chiếc bình gốm, chính xác hơn, cách nhà thơ tạo ra chiếc bình gốm. Đó là chiếc bình độc đáo ngay từ nguyên liệu. Không phải đất sét, nước, bàn xoay và lửa, những nguyên liệu vật chất quen thuộc, nó được tạo nên bởi “miền nước lớn” - sông Hồng, bởi cánh đồng Châu Thổ với “phù sa nhiễu dài”, bởi máu, bóng tối, ban mai và hoàng hôn. Đương nhiên, không thể thiếu nguyên liệu cốt lõi - “trí tưởng tượng hoang dại” và “những giấc mơ bất tận”.
Sông, ấy là hình ảnh xuất hiện khá thường xuyên trong
thơ Nguyễn Quang Thiều. Nó gắn liền những kỉ niệm riêng tư, thương cảm:
Sông Đáy chảy
vào đời tôi
Như mẹ tôi gánh nặng rẽ vào ngõ sau mỗi buổi chiều đi
làm về vất vả
Tôi dụi mặt vào lưng người đẫm mồ hôi mát một mảnh
sông đêm
(Sông Đáy)
Dòng sông, dù rộng lớn và mênh mông hoang dại, ít khi được
Nguyễn Quang Thiều mô tả như một sức mạnh hung hãn, thù địch với con người. Tác
giả thường mô tả sông trong cảm giác gắn bó và nỗi buồn thương khi cội rễ quê
hương và đời sống tự nhiên bị cắt lìa:
Ta chạy đến
hai phía bờ, quỳ xuống trước dòng sông
Sông ở giữa
đôi ta - một chân trời chuyển động
Những vầng mây
xỉn màu vì gió
Những cánh buồm
khổ đau tự xé và tự vá lại mình
(Dòng
sông)
Trong Chiếc bình gốm, sông Hồng hiện lên với vẻ đẹp giàu tính tượng trưng. Đó là một miền nước lớn, rộng mê man với phù sa nhiễu dài. Nó tích chứa trong dòng chảy sức mạnh và vẻ đẹp của một vùng đất văn hóa. Đó là con sông chảy giữa hai bờ hư thực của giấc mơ sáng tạo. Con mắt vô thức, tâm linh của chủ thể chính là “bờ thứ ba” tạo nên những chiều kích, hình khối và chuyển động bí ẩn trong không gian thơ.
Là miền đất hình thành từ trầm tích sông Hồng, cánh đồng
Châu Thổ Bắc Bộ gắn liền với những giá trị văn hóa bản địa truyền thống. Nếu dòng
sông gắn với sự lưu chuyển của nước, của dòng chảy và cảm giác mát lành thì
cánh đồng đem lại cảm giác ấm áp, nảy nở, sinh sôi. Nếu dòng sông gắn liền với vẻ
đẹp và sức mạnh tự nhiên thì cánh đồng gắn liền với cuộc sống lao động cần cù của
con người. Cánh đồng Châu Thổ, cũng như con sông Hồng, nhìn từ góc độ này, là những
biểu tượng gắn liền với nền văn minh lúa nước của người Việt. Cánh đồng, trong
thơ Nguyễn Quang Thiều, còn là cội nguồn cưu mang, niềm an ủi, nơi trốn chạy của
những đứa con thị thành đã bị cắt đứt gốc rễ với cội nguồn thôn dã. “Trốn những
lo âu về lại cánh đồng”, do vậy, cũng là cảm hứng thường gặp trong Châu
Thổ.
Tuy nhiên, nếu để ý, ta sẽ thấy trong cảm quan Nguyễn
Quang Thiều, cánh đồng thường hiện lên với vẻ đẹp dị thường và huyền bí. Nó gắn
liền với đường cày, hạt giống, cỏ cây, mùa màng, đồng thời gắn liền với bóng
tối, ngôi mộ, cái chết, hài cốt… Cánh đồng, trong thơ Nguyễn Quang Thiều, quả
thực là một biểu tượng ám ảnh:
- Cha ơi, cha
đưa con về đâu?
Cha sẽ đưa các
con về cánh đồng của bà nội
Các con sẽ tìm
gom hài cốt
Của những mùa
màng tàn tật
Mai táng lại
trong đường cày mới
Để oan hồn của
cái đói
Đêm đêm không
đòi mạng cánh đồng
Và các con sẽ
lấy hạt giống thần
Tổ tiên giấu
vùi trong cát bát hương
Gieo bí mật xuống
cánh đồng góa bụa
(Con bống đen đẻ trứng)
- Chúng ta
sinh ra, chỉ có sinh ra
Chúng ta sinh
ra miên man, phủ ngập những cánh đồng cái chết
Chúng ta gửi cả
vào cỏ cây, vào đất, vào nước
Vào những đám
mây, những ngôi sao, vào những dãy núi
Chúng ta gửi
vào ngôi mộ, vào cả mùa cải táng
Vào bóng tối.
Chúng ta gửi, vào ánh sáng
Vào chính hơi
thở đã mất bởi chúng ta, đánh cắp bởi chúng ta…
(Nhịp điệu Châu Thổ
mới)
Phù sa là yếu tố kết nối cánh đồng
và dòng sông thành một sinh thể. Nó được mô tả trong sắc đỏ và trong sự
chuyển động. Đặc biệt, nó được đồng nhất với máu: Phù sa
nhiễu dài - MÁU - chầm chậm và rên rỉ. Có lẽ không ngẫu nhiên mà ở đây
từ Máu được viết hoa. Chắc chắn tác giả muốn nhấn mạnh tính chất và ý nghĩa đặc
biệt của nó. Trong ý nghĩa văn hóa phổ quát, “máu được coi như là phương tiện truyền
dẫn sự sống. Nói theo Kinh Thánh, máu là sự sống. Đôi khi, máu cũng được coi như
là bản nguyên của sự sinh thành. Theo một truyền thuyết xứ Chaldée, máu của thần
linh trộn với đất đã tạo nên cuộc sống của các sinh thể” [4].
Biểu tượng máu xuất hiện nhiều lần trong thơ Nguyễn Quang Thiều và ý
nghĩa của chúng tương đối nhất quán: Máu tươi non như đất mới cày (Với
chiếc xe một bánh); Đất đùn lên máu
chảy ròng ròng (Bài hát về cố hương); Quả đồi mới mọc trên một Châu Thổ máu vừa biến mất (Nhịp điệu Châu Thổ mới);
Và trong bóng tối của máu, phun chảy
địa tầng mới/… Họ hát/ Bài hát gieo trồng vĩ đại nhất/ Và bội thu trong mọi
ngóc ngách bi thương trầm uất này (Nhịp điệu Châu Thổ mới)… Sắc đỏ phù sa hòa
vào sắc đỏ của máu gợi liên hệ đến sức nóng, lửa và sự sống mãnh liệt, dữ dội. Chúng
tuy hai mà một - biểu tượng truyền dẫn sự sống. Ở góc độ cụ thể hơn, có
thể hiểu theo nghĩa khác: máu con người đã hòa vào dòng sông, cánh đồng, đất đai,
để tạo nên sự sống vĩnh cửu trên quê hương xứ sở này.
Nói đến vùng đất Châu Thổ sông Hồng là nói đến làng gốm
Bát Tràng nổi tiếng với những sản phẩm thủ công đa dạng, tinh tế, in đậm dấu ấn
bàn tay và tâm hồn tài hoa của những nghệ nhân. Tuy nhiên, với những nguyên liệu
đặc biệt nói trên, việc chế tác chiếc bình gốm đâu chỉ là công việc lao động đơn
thuần? Qua con mắt nghệ sĩ, hành động tôi nặn chiếc bình gốm đã trở thành
một nghi lễ:
Rộng
mê man, sông Hồng, chảy bên kia giấc mơ
Tôi
ra sông, tóc réo vang như lửa, bất tận trên cánh đồng Châu Thổ.
Vục tay xuống lòng sông,
tôi dâng lên, xoè rộng
Phù sa nhiễu dài - MÁU -
chầm chậm và rên rỉ
Vục tay xuống lòng sông,
tôi dâng lên, xoè rộng, ban mai ứa đầy
mí mắt tôi - bờ thứ ba
màu mỡ bóng tối chuyển động.
Trộn máu vào phù sa, trộn ban mai vào
hoàng hôn,
tôi nặn chiếc bình gốm
Chiếc bình chảy máu, men hoàng hôn chảy,
men ban mai chảy, chảy phù sa
Nhà thơ mô tả việc chế tác chiếc bình theo một trình
tự chậm rãi và chuẩn xác, tập trung vào các hành động: vục
tay xuống lòng sông - tôi dâng lên - xòe rộng - trộn máu vào
phù sa trộn ban mai vào hoàng hôn - tôi nặn - men hoàng hôn chảy,
men ban mai chảy… Có thể thấy các kĩ thuật chế tác gốm quen thuộc qua
những câu thơ này: chọn và xử lí, pha chế đất; tạo dáng và hoa văn cho sản phẩm;
nung sản phẩm qua lửa… Tuy nhiên, cũng qua những câu thơ ấy, những thao tác kĩ
thuật nghề nghiệp của người thợ gốm đã mang ý nghĩa, tầm vóc khác.
Hãy chú ý cách sử dụng hình ảnh trong Chiếc bình gốm.
Bài thơ mở đầu bằng một hình ảnh mênh mông, hư ảo: Rộng mê man, sông Hồng,
chảy bên kia giấc mơ; và kết thúc, hình ảnh ấy xuất hiện trở lại, ở chiều
ngược lại, như một đối ảnh lộng lẫy: Sông Hồng mê man rộng, chảy bên này giấc
mơ. Mê man vừa là tính từ bồi thấn cảm giác rộng của con sông,
nhưng đồng thời có thể hiểu như là cảm giác chủ quan của con người. (Hãy nhớ, bài
thơ chỉ có 11 dòng nhưng chữ tôi xuất hiện đến 6 lần: tôi
ra sông; tôi dâng lên; tôi dâng lên; mí mắt tôi; tôi
nặn chiếc bình gốm; tôi ra sông... Chủ thể tính được khẳng định mạnh
mẽ trong hành trình chế tác này). Cảm giác mê man họa điệu với cảm
giác mơ, mộng, nhấn mạnh tính chất hư ảo khác thường của không gian. Nhiều
hình ảnh thơ đậm màu sắc siêu thực, chẳng hạn tóc réo vang như lửa; phù
sa nhiễu dài - MÁU - chầm chậm và rên rỉ; trộn máu vào phù sa, trộn ban mai vào
hoàng hôn; Chiếc bình chảy máu, men hoàng hôn chảy, men ban mai chảy... Đặc
biệt, hình ảnh nước (qua những chi tiết mô tả về sông Hồng, miền nước
lớn), đất (cánh đồng Châu Thổ, phù sa), lửa (tóc réo vang
như lửa)… đồng thời gợi nhắc những yếu tố ngũ hành (thủy, thổ, hỏa…) và quy luật vận động bí ẩn, lớn lao của vũ trụ. Trong
không gian đó, tầm vóc của con người cũng trở nên kì vĩ: Tôi ra sông, tóc réo vang như lửa, bất tận trên
cánh đồng Châu Thổ; mí mắt tôi - bờ thứ ba màu mỡ bóng tối chuyển động… Mỗi
hành động của con người được nâng tầm thành những hành động mang tầm vóc vũ trụ:
Vục tay xuống lòng sông, tôi dâng lên, xòe rộng, ban mai ứa đầy;
Trộn máu vào phù sa, trộn ban mai vào hoàng hôn/ Tôi nặn chiếc bình
gốm; Tôi ra sông lấy lòng tay múc một miền nước lớn… Có thể nhận thấy
ở đây kiểu tư duy huyền thoại hóa. Chiếc bình gốm không khác gì một vũ trụ thu
nhỏ, nó mang chứa trong mình cả phần ánh sáng và bóng tối, sự sống và cái chết,
dương bản và âm bản… Quá trình chế tác chiếc bình gốm, phải chăng, có thể hiểu
theo nghĩa là quá trình chế tác cái đẹp, chế tác những giá trị văn hóa, và cao
hơn, là chế tác sự sống?
Bài
thơ có giọng điệu chậm rãi, trang trọng, đầy âm vang. Câu thơ thường bị cắt ra
làm nhiều đoạn, ngăn cách bởi dấu phẩy hoặc dấu gạch ngang, tương ứng với các đặc
điểm, hành động mang tính cao cả, thiêng liêng của đối tượng, ví dụ: Vục tay
xuống lòng sông,/ tôi dâng lên,/ xoè rộng./ Phù sa nhiễu dài/ - MÁU - /chầm chậm
và rên rỉ./ Vục tay xuống lòng sông,/ tôi dâng lên,/ xòe rộng,/ ban mai ứa đầy…
Cấu trúc ngôn từ âm vang của Chiếc
bình gốm còn được tạo nên bởi hình thức điệp đa dạng. Chẳng hạn điệp cú pháp:
Vục tay xuống lòng sông, tôi dâng
lên, xoè rộng/ Vục tay xuống
lòng sông, tôi dâng lên, xoè rộng, ban mai ứa đầy… Điệp từ: Trộn máu vào phù sa, trộn
ban mai vào hoàng hôn…; Chiếc bình chảy
máu, men hoàng hôn chảy, men ban mai
chảy, chảy phù sa… Việc mô tả đối
tượng một cách tỉ mỉ, cặn kẽ, bằng nhiều hình ảnh, chi tiết, khiến câu thơ phải
nới rộng dung lượng, khuôn khổ, trở nên rườm rà, rậm rạp. Vần là yếu tố kết nối
và tạo nhạc tính quen thuộc trong thơ truyền thống cũng bị phá bỏ. Lời thơ thể
hiện rõ xu hướng văn xuôi hóa. Điều này làm mất đi nhạc tính cổ điển, vốn được
tạo nên nhờ sự sắp xếp ngay ngắn, đều đặn của các dòng thơ, khổ thơ và cách ngắt
nhịp, gieo vần tương ứng. Tuy nhiên, thơ Nguyễn Quang Thiều hoàn toàn không thiếu
nhạc tính, đó là thứ nhạc tính được xây dựng nhờ vào nhịp điệu của tư tưởng và hình
ảnh. Thơ Nguyễn Quang Thiều là một cấu trúc ngôn từ đầy âm vang. Đó là giọng điệu
mở vào cõi thơ cao cả, siêu nghiệm.
Không chỉ gây ấn tượng về mặt thính giác, cấu trúc ngôn từ trùng điệp này còn gợi ấn tượng thị giác khá đặc biệt. Chẳng hạn, trong câu thơ: Chiếc bình chảy máu, men hoàng hôn chảy, men ban mai chảy, chảy phù sa. Nó tái hiện những chuyển động màu sắc đầy hư ảo của chiếc bình gốm trong quá trình tráng men và nung lửa ở nhiệt độ cao. Đồng thời, nó gợi liên tưởng tới những thao tác tạo hình mạnh mẽ, say mê, liên tiếp trên những vật liệu khác nhau của họa sĩ Nguyễn Quang Thiều. So với hội họa hay điêu khắc, thơ, với “công cụ” ngôn ngữ, rõ ràng khó có thể tạo hình chiếc bình gốm theo kiểu vật chất tương tự. Tuy nhiên, ngôn ngữ thơ, với tính chất phi vật thể của nó, có sức mạnh riêng. Nó có khả năng gợi ra một đời sống khác, với những âm thanh và chiều kích khác, đầy mênh mông hoang dại - đời sống của tâm linh và trí tưởng tượng. Chiếc bình gốm, trong những câu thơ, do vậy, không chỉ là vật thể bị cố định trên mặt toan hay bàn gốm. Nó đã trở thành biểu tượng kết tinh vẻ đẹp và sức mạnh nguyên ủy từ đất đai, sông nước, sự sống vô tận...
Nguyễn Quang Thiều là gương mặt nổi bật của nhà thơ thế hệ Đổi mới. Nhìn từ phương diện quan điểm lẫn hoạt động thực hành nghệ thuật, thơ ông luôn “gây hấn”, “thách thức” với nhiều giá trị truyền thống. Tuy nhiên, gây hấn, thách thức không phải để đoạn tuyệt và chối bỏ quá khứ, mà để quyết liệt thay đổi, nhằm làm giàu có thêm những giá trị văn hóa, văn học của dân tộc và để tiếp tục phát triển. Đấy là một nhận thức và hành động sáng tạo cần thiết, đặc biệt trong bối cảnh hiện tại. Cách tân để phát triển và hội nhập với tiếng nói thi ca hiện đại trên thế giới, trong bối cảnh toàn cầu hóa, là hạt nhân tư tưởng thẩm mĩ của Nguyễn Quang Thiều. Đó chính là giấc mơ bất tận trên cánh đồng Châu Thổ của tác giả!
Vinh,
12/2/2021
[1]
Nguyễn Quang Thiều (2010), Châu Thổ,
Thơ tuyển lần thứ nhất, Nxb Hội Nhà văn.
[2]
Sách đd. 16.
Mong sẽ gặp gương mặt tác giả trong sgk thpt 2018.
Trả lờiXóa